Hoofd

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Verbonden hoofd door Gerrit Graas, 1982

 

 

Eeuwen her

 

Het kunstwerk is gemaakt voor het voormalig gemeentekantoor aan de Nieuweweg in Wormer. De gemeentelijke herindelingen had tot gevolg dat in 1998 het beeld is verplaatst naar de huidige lokatie op de grens van Wormer en Jisp. Het ‘Verbonden hoofd’ was ooit het wapen van Wormer, de geschiedenis gaat eeuwen terug en kent een onduidelijke achtergrond.

 

 

 

           

 

 

 

 

Verband of haarband

 

Een kleine twee eeuwen geleden werd het manshoofd op het wapen van Wormer niet zoals nu aangeduid met ‘het verbonden hoofd’, maar met ‘het gebonden hoofd’. In het Zaanlandsch jaarboekje uit 1842 begint het hoofdstuk ‘het Wapen van Wormer’ als volgt:

 

Wie der Zaanbewoners kent “het gebonden hoofd van Wormer” niet? Wie heeft nooit legenden, die deswegens van ouder tot ouder tot ons overgekomen zijn, gehoord, of wel wie heeft nooit het spreekwoord: “Hij gelijkt het gebonden hoofd van Wormer” hooren gebruiken voor iemand die het hoofd met een doek omwonden had?

 

Die legenden geven ons den oorsprong en het wapen van Wormer te kennen; men weet dat hetzelve uit een wit veld met een omwonden hoofd bestaat. Wij willen zien, welk van die verhalen het meeste geloof verdient, en ons aannemelijkst voorkomt.

 

In ‘Geschiedenis der Zaanlanden’ uit 1849 door Jacob Honig wordt een kleine correctie op bovenstaande gemeld: de achtergrond is geen wit veld maar een rood veld en “thans is dit door bepaling van den Hoogen Raad van Adel, in 1818 of daaromtrent [het was 1816], een manshoofd van goud op een blaauw veld geworden. De reden daarvan begrijpen wij niet.”

 

 

 

Illustratie uit Het Zaans volksblad, 1938

Schrijver ‘Heraldicus’ rept in het Zaanlandsch jaarboekje uit 1842 van legenden (met variaties daarop) die de oorsprong van het wapen zouden zijn:

 

In 1574 vielen de Spanjaarden het dorp Wormer aan. Weesjongen Jan Gerritsz. verdedigde manhaftig en liep in het gevecht een diepe houw over zijn voorhoofd op. Hij verbond zich met zijn halsdoek en vocht verder. “Terug, vermetele Geus” riep een Spaansche Hopman, maar Jan sloeg met zijn zwaard hopmans hoofd van de romp. De legende stelt “dat Worremer waape van den Weesjonge Jan Gerritse ontleent is, en dat dit gebondene hooft hem voorstelt.”

 

Een andere overlevering dateert uit 1282 [afkomstig van Hendrik Soeteboom in 1658]. Toen werd tijdens een gevecht het hoofd van de Hoofdman der West-Friezen buitgemaakt. De trofee werd naar de Graaf van Holland, Floris V, in Egmond gebracht. Graaf Floris verleende de Wormers daarop voorrechten en het recht “het hoofd van den Frieschen bevelhebber tot wapen te mogen voeren”.

 

Heraldicus ziet verder in de doek om het hoofd geen wondverband, maar “de hooftharen als met een sluijer te zamen gebonden” naar de manier waarop destijds “aanzienlijke Friezen van dien tijd” deden.

 

 

 

 

 

 

Christus is het Hooft der Gemeynte

 

Het Zaans volksblad komt op 24 november 1938 met nog een andere theorie: wellicht heeft het gebonden hoofd een christelijke oorsprong:

 

“In het gemeente-archief is thans nog aanwezig een zilveren lakstempel, waarop gegraveerd het jaartal 1570. De afdruk van dit stempel is gelijk aan het thans bestaande wapen. In de rand staan de woorden: Wormariense ad cavsas, hetgeen ongeveer betekent: zaken Wormer betreffende.”

 

[Honig concludeerde in 1849 al in ‘Geschiedenis der Zaanlanden’ dat het verhaal over weesjongen Jan Gerritsz. die in 1574 de Spanjaarden bevocht, niet de aanleiding tot het wapen kon zijn op grond van dit “oude zegel der schepensbank” dat al vier jaar eerder bestond.]

 

Er is, schrijft de krant verder, in Wormer een gedrukte afbeelding van een Christuskop gevonden, “vrijwel gelijk aan het hoofd op het wapen. [ ] Op de rand [van het kerkzegel uit de 13e eeuw] staat vermeld: ‘Christus is het Hooft der Gemeynte’ en daarna in kleine letters: Eph: 5.23. Dit zou er voor pleiten dat de oorsprong van het wapen in verband moet worden gebracht met een afbeelding van de Christuskop.”

 

 

 

 

 

 

 

Het Wormer raadhuis

 

Aan de Beschuitbakkerstoren van Wormer, vermoedelijk gebouwd in 1620, hing een gevelsteen met het dorpswapen, “Het gebonden hoofd” met onderschrift “Willem Gerritsz” (dus niet Jan). De steen is ondergebracht in de Zaanlandsche Oudheidskamer te Zaandijk meldt Het Vaderland, Staat- en Letterkundig Nieuwsblad, in 1941.

 

En er hangt onder andere een hoofd aan het voormalig Wormer raadhuis in de Dorpsstraat. Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift van juli 1894 schreef over het beeld en voegde een tekening bij. De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed dateert dit hoofdbeeld op 1763.

 

“Bij den aanblik van het gebonden hoofd, afgenomen van den ouden geeselpaal en nu geplaatst op eenen console voor het Wormerraadhuis, hadden wij in onze gedachte teruggeroepen die Pinksterdagen, toen de aanval de Spanjaarden zoo wakker werd afgeslagen door de moedige dorpsbewoners.”

 

 

 

 

 

 

 

Beeldhouwer Gerrit Graas heeft tien maanden aan het beeld van graniet gewerkt. Het manshoofd draagt een hoofddoek met band. De kop heeft de uitstraling van een ‘paaseiland-beeld’ maar roept ook associaties op met een arabier door de hoofdbedekking, het sikje en de hoge jukbeenderen.

 

 

 

 

Gerrit Graas (1946)

 

Graas was van 1975 tot 1985 werkzaam als beeldhouwer, hij was leerling van Karel Gomes. Hij maakte ongeveer veertig beelden waarvan er vier in de Zaanstreek staan. Om zijn gezin te kunnen onderhouden zocht hij daarna een andere inkomstenbron.

 

 

 

 

 

 

 

 

Oosteinde te Wormer (hoek van Bosch), gemeente  Wormerland

 

Foto’s: oktober 2014

 

 

 

Startpagina Buitenbeeldinbeeld